اسم در فارسی، دستکم آن طور که در تهران به کار میرود، دستگاه تکیهای بسیار سادهای دارد. تکیه (stress) در تمام اسمها روی هجای آخر است. این موضوع برای من که به تکیه علاقهمندم البته غمانگیز است، چون جا برای پژوهش و سوال باقی نمیگذارد. اما در یک حوزهی بهخصوص تکلیف تکیه در فارسی روشن نیست، و آن نامهای خارجی است. البته ماجرا نیاز به توضیح دارد. در جملات معمولی فارسی، نامهای خارجی هم تسلیم دستگاه تکیهای فارسی میشوند. اما فرض کنید قرار است در محیطی فارسیزبان فهرستی از نامهای خارجی را بلند بخوانید. دیدهام که بسیاری از فارسیزبانها در چنین شرایطی تکیهها را روی هجای آخر نمیگذارند. مثلا در ابتدای فیلمهای دوبله شده در تلویزیون ایران وقتی نام بازیگران گفته میشود، معمولا تکیههای نامها روی هجای آخر نیستند. مثلا «پیتر جکسون» به شکل «پیتر جکسون» تلفظ میشود (هجاهای تکیهدار را ضخیم کردهام). نمونهی دیگر گزارش گزارشگران فوتبال است. گزارشگران تقریبا همیشه تکیه را روی هجایی غیر از هجای آخر قرار میدهند. برای نمونه این تکه فیلم را ببینید که در آن گزارشگر نام بازیکی برزیلی «نیمار» را به شکل «نیمار» تلفظ میکند نه نیمار.
اگر فکر میکنید ماجرا ربطی به واژگان خارجی ندارد و صرفا مربوط به سنت گزارشگری در ایران است، فقط تصور کنید که مثلا تلفظ «دایی» به شکل «دایی» چهقدر خندهدار و عجیب است. به هر حال، برای من جالب است که بفهمم تکیهی نامهای خارجی در این موارد از چه الگویی پیروی میکنند.
مهمترین نکته دربارهی این الگو این است که تمایل شدیدی به گذاشتن تکیه روی هجای یکی مانده به آخر وجود دارد. مثل استیون اسپیلبرگ (انگلیسی)، روبرتو کارلوس (پرتغالی)، تییهری آنری (فرانسوی). ماجرا محدود به زبانهای اروپایی نیست. حتی نامهای عربی هم اغلب به همین منوال تلفظ میشوند. مثلا محمود به شکل محمود تلفظ میشود در حالی که هم در عربی و هم در فارسی تلفظ آن به شکل محمود است. در ثانیههای ابتدایی این ویدئو میبینید که هم نامهای عربی و هم نامهای کرهای (مانند ژینسو) به همین شکل تلفظ میشوند.
از همین مثالهای بالا مشخص میشود که این الگو عموما وفادار به زبان مبدا نیست. در فرانسوی تکیه (اگر تکیهای در کار باشد) روی هجای آخر است در نتیجه تکیهی فارسیزبانها در «فابیان بارتز» و «تییهری آنری» هیچ ربطی به تلفظ فرانسوی آنها ندارد. موضوع دربارهی فرانسوی و عربی بسیار مهم است چون ارتباط فارسیزبانها با این دو زبان در طول تاریخ زیاد بوده (و با دومی هنوز هم زیاد است. این که فارسیزبانها به تلفظ اصلی نامهای این زبانها هم وفادار نمیمانند، نشان میدهد که این الگو به شدت جا افتاده.
با این حال، ظاهرا تکیهی زبان مبدا هم در بسیاری از موارد اثرگذار است. مواردی مثل اندرسون، آلفهرد، و مارگارت مثالهایی هستند که در آنها فارسیزبانها تکیه را (باز هم تاکید میکنم که نه در جملات، بلکه در اداهای منفرد) روی هجایی غیر از هجای یکی مانده به آخر میگذارند.
بررسی دقیقتر این الگوها میتواند موضوع پژوهشی جالبی باشد. جز این که جزئیات دقیق ماجرا به شکل است، سوال دیگری که در این زمینه برای من جالب است این است که ریشهی آن گرایش کذایی به تکیهی یکی مانده به آخر چیست. آیا ریشه در تماس با نامهای دوهجایی انگلیسی دارد که تکیهشان معمولا روی هجای اول است؟ یا ریشه در تماس با زبانهایی مثل ایتالیایی و اسپانیایی دارد که تکیه درشان واقعا روی هجای یکی مانده به آخر است؟
یوتیوب در ایران فیلتر هست. البته با فیلترشکن میشه باز کرد ولی همه فیلترشکن شاید نداشته باشن و مضافا سرعت کم اینترنت ایران با فیلترشکن کمتر هم میشه. اگه در سایت اپارات اپلود کنید خب بهتر هست. من الان فیلترشکنمو باز میکنم و میبینم. … خب دیدم. ولی اولی رو بازم نتونستم ببینم. ولی دومی رو دیدم. به نظرم اینطور میاد که که در فارسی معیار گفتاری یا همون تهرونی، به قول شما تکیه اسم رو هجای اخره و از اونجایی که تکیه اسم روی اسمای خارجی روی هجاهای دیگه هست ناخودآگاه هر چی اسم خارجی میخان بگن تکیه اش رو نمیدازن آخر چون هجای آخر رو واسه اسمای ایرانی رزرو کردن . یه جوک هم در این زمینه هست : یه ایرانی میره اسکار. جیمز باند رو میبینه که میره رو سن. از جیمز باند میپرسن اسمت چیه؟ میگه : باند. جیمز باند. و تکیه رو خب قاعدتا میذاره رو جیمز. بعد ایرانیه میره رو سن ازش میپرسن اسمت چیه میگه : باس. عب باس. (عباس) و تکیه رو میذاره روی عب !!!! راستی ادرس وبلاگمو کوتاهتر کردم به جای میهن بلاگ دات کام شد آی آر دات کام. دامنه کشوری ایران. اگه در لیست پیوندها اصلاحش کنید خوشحال میشم.
در میان مثالهایی که زدی، من فقط تییری آنری رو با تکیه روی غیر از هجای آخر تلفظ میکنم. و احساس میکنم لهجه فارسی استاندارد تهران دارم 🙂